 |
| anyathā | अन्यथा ind. [अन्य-प्रकारार्थे था] 1 Otherwise, in another way or manner, in a different manner; यदभावि न तद्भावि भावि चेन्न तदन्यथा H. प्रस्ताविका 24; with अतः, इतः or ततः otherwise than, in a manner different from; अतो$न्यथा प्रवृत्तिस्तु राक्षसो विधिरुच्यते Ms.5.31; एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतो$न्यथा Bg.13.11. अन्यथा-अन्यथा in one way, in another (different) way; यो$न्यथा सन्तमा- त्मानमन्यथा भाषते Ms.4.255; सत्त्वभङ्गभयाद्राज्ञां कथयन्त्य- न्यथा पुरः । अन्यथा विवृतार्थेषु स्वैरालापेषु मन्त्रिणः Mu.4.8. अन्यथा कृ (a) to do otherwise, change or alter; न हि दैवं शक्यमन्यथा कर्तुमभियुक्तेनापि K.62; न स्वभावो$त्र मर्त्यानां शक्यते कर्तुमन्यथा Pt.1.258; Ś.6.14; (b) to act otherwise, violate, transgress, go against; त्वया कदाचिदपि मम वचनं नान्यथा कृतम् Pt.4; (c) to destroy, undo, frustrate, baffle, defeat (hope, plan &c.), कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुं समर्थ ईश्वरः; ममेच्छां मान्यथा कृथाः Ks.22.51; लाभं कुर्याच्च यो$न्यथा Y.2.195; (d) to make false, falsify; ख्यातो लोकप्रवादो$यं भरतेनान्यथा कृतः Rām.; अमात्यः प्राड्विवाको वा यत्कुर्युः कार्यमन्यथा Ms.9.234 to do wrongly; ˚ग्रह्, -मन्, -संभावय्, -समर्थय्, -विकल्पय् &c. to take or think to be otherwise, to misunderstand, understand wrongly; अलमन्यथा गृहीत्वा न खलु मन- स्विनि मया प्रयुक्तमिदम् M.1.2; अलमस्मानन्यथा संभाव्य Ś.1; किं मामन्यथा संभावयसि K.147; Ś.3.19; जनो$न्यथा भर्तृमतीं विशङ्कते Ś.5.17 suspects to be otherwise (than chaste), ˚भू or या to be otherwise, be changed or altered, be falsified; न मे वचनमन्यथा भवितुमर्हति Ś.4; शोकार्तस्य प्रवृत्तो मे श्लोको भवतु नान्यथा Rām.; तयोर्महात्मनोर्वाक्यं नान्यथा याति सांप्रतम् Rām. -2 Otherwise, or else, in the contrary case; व्यक्तं नास्ति कथमन्यथा वासन्त्यपि तां न पश्येत् U.3; स्तेनो$न्यथा भवेत् Ms.8.144; Y.1.86,2.288; on the other hand, on the contrary. -3 Falsely, untruly; किमन्यथा भट्टिनी मया विज्ञापितपूर्वा V.2; किमन्यथा भट्टिन्यै विज्ञापितम् M.4; न खल्वन्यथा ब्राह्मणस्य वचनम् V.3; यो न्यायमन्यथा ब्रूते स याति नरकं नरः Pt.3.17; H.3.15; Ms.8.9. -4 Wrongly, erroneously, badly, as in अन्यथासिद्ध q. v. below; see under (1) also. -5 From another motive, cause, or ground; दुर्वाससः शापादियं त्वया प्रत्यादिष्टा नान्यथा Ś.7. [cf. L. aliuta.]. -Comp. -अनुपपत्तिः f. see अर्थापत्ति. -कारः changing, altering. (-रम्) adv. in a different manner, differently P.III.4.27. -ख्यातिः f. 1 erroneous conception of the Spirit. -2 Name of a philosophical work. -3 wrong conception in general (in phil.). In Sāṅkhya philosophy it means the assertion that something is not really what it appears to be according to sensual perception; title of a philosophical work. -भावः alteration, change, being otherwise, difference; एकस्या व्यक्तेः सर्वावयवावच्छेदेनान्यथाभावः कार्त्स्न्यम् P.V.4.53; Sk. change of view or mind; मयि ˚भावो न कर्तव्यः Ch. Up. -वादिन् a. speaking differently or falsely; speaking
falsely or inconsistently; (in law) a prevaricator, prevaricating witness. -वृत्ति a. 1 changed, altered. -2 affected, perturbed; disturbed by strong emotions; मेघालोके भवति सुखिनोप्यन्यथावृत्ति चेतः Me.3. -सिद्ध a. proved or demonstrated wrongly; (in Nyāya) said of a cause (कारण) which is not the true one, but only refers to accidental and remote circumstances (as the ass employed to fetch clay &c. in the case of a घट or jar) which do not invariably contribute to the result, see कारण; this अन्यथा˚ is said to be of 3 kinds in Tarka. K., but 5 are mentioned in Bhāṣā P.19-22. -द्धम्, -सिद्धिः f. wrong demonstration; one in which arguments, not being true causes are advanced; an unessential cause, an accidental or concomitant circumstance. Bhāṣā P.16. -स्तोत्रम् satire, irony; सत्यासत्यान्यथास्तोत्रैर्न्यूनाङ्गेन्द्रियरोगिणाम् (क्षेपं करोति) cf. यत्र विकृताकृतिरेव दर्शनीयस्त्वमसीत्युच्यते तदन्यथास्तोत्रम् । Mitākṣarā. Y.2.24. |
|
| apadhāv | अपधाव् 1 P. To prevaricate. |
|
| apadhāvanam | अपधावनम् Prevarication. |
|
| arthaḥ | अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.] 1 Object, purpose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41;
गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9. -2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213. -3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21. -4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five : रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16. -5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid. -6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds : शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62. -7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. -8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65. -9 Asking, begging; request, suit, petition. -1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19. -11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1. -12 Manner, kind, sort. -13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above). -14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ). -15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5. -16 N. of a son of धर्म. -17 The second place from the लग्न (in astr.). -18 N. of Viṣṇu. -19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2. -2 Force (of a statement or an expression); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication]. -21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23. -22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm. -Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7). -अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2. -अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with financial duties, finance minister. -अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2). -अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21. -अन्वेषणम् inquiry after a matter. -अन्तरम् 1 another or different meaning. -2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18. -3 A new matter or circumstance, new affair. -4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from particular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Instances of this figure abound in Sanskrit literature, especially in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi). -अन्वित a. 1 rich, wealthy. -2 significant. -अभिधान a. 1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26. -2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.). -अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16. -अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on
sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥ -आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H. -2 collection of property. -3 conveying of sense; S. D.737. -आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः] 1 an inference from circumstances, presumption, implication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduction of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has suggested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presumption of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46. -2 a figure of speech (according to some rhetoricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते. -उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्. -उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक. -उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा. -उपार्जनम् Acquiring wealth. -उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4. -ओघः, -राशिः treasure, hoard of money. -कर (-री f.), -कृत a. 1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3. -2 useful, advantageous. -कर्मन् n. 1 a principal action (opp. गुणकर्मन्). -2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17. -काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5. -कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21. -काशिन् a. Only apparently of utility (not really). -किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters. -कृच्छ्रम् 1 a difficult matter. -2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti. -कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4. -कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8. -क्रमः due order or sequence of purpose. -क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्). -गत a. 1 based on the sense (as a दोष). -2 devoid of sense. -गतिः understanding the sense. -गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21. -गृहम् A treasury. Hariv. -गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27. -घ्न a. (घ्नी f.) extravagant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8. -चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya-prakāśa. -चिन्तक a. 1 thinking of profit. -2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121. -चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D. -जात a. 1 full of meaning. -2 wealthy (जातधन). (-तम्) 1 a collection of things. -2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7. -3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6. -4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48. -ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir. -तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94. -2 the real nature or cause of anything. -द a. 1 yielding wealth; Dk.41. -2 advantageous, productive of good, useful. -3 liberal, munificent Ms.2.19. -4 favourable, compliant. (-दः) N. of Kubera. -दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge. -दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155. -दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48. -2 unjust seizure of property or withholding what is due. -3 finding fault with the meaning. -4 spoiling of another's property. -दृश् f. Consideration of truth;
क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21. -दृष्टिः Seeing profit; Bhāg. -दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17 -द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7. -नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir. -निबन्धन a. dependent on wealth. -निश्चयः determination, decision. -प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74. -2 an epithet of Kubera. -पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45. -पर, -लुब्ध a. 1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous. -2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425. -प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five :-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.) -प्रयोगः 1 usury. -2 administration of the affairs (of a state) -प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13. -˚त्वम् Inplication. -बन्धः 1 arrangement of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words. -2. connection (of the soul) with the objects of sense. -बुद्धि a. selfish. -बोधः indication of the (real) import. -भाज् a. entitled to a share in the division of property. -भावनम् Deliberation over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28). -भृत् a. receiving high wages (as a servant). -भेदः distinction or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः. -मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2. -2 the whole sense or object. -युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13. -लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26. -लाभः acquisition of wealth. -लोभः avarice. -वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65. -वादः 1 declaration of any purpose. -2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds :- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.) -3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work. -4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1. -विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning. -विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact. -2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम् -विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण). -विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi. -विद्या knowledge of practical life; Mb.7. -विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4. -विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84. -विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense. -विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49. -वृद्धिः f. accumulation of wealth. -व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters. -शब्दौ Word and sense. -शालिन् a. Wealthy. -शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy). -2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5. -3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1. -शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16. -श्री Great wealth. -संस्थानम् 1 accumulation of wealth. -2 treasury. -संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H. -संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara. -सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72. -समाजः aggregate of causes. -समाहारः 1 treasure. -2 acquisition of wealth. -संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15. -संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168. -संबन्धः connection of the sense with the word or sentence. -संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64. -साधक a. 1 accomplishing any object. -2 bringing any matter to a conclusion. -सारः considerable wealth; Pt.2.42. -सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words. -सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21. -हानिः Loss of wealth -हारिन् a. stealing money Ks. -हर a. inheriting wealth. -हीन a. 1 deprived of wealth, poor. -2 unmeaning, nonsensical. -3 failing. |
|
| uttara | उत्तर a. [उद्-तरप्] 1 Being or produced in the north, northern (declined like a pronoun). -2 Upper, higher
P.I.1.34 (opp. अधर); उत्तरे-अधरे दन्ताः Śat. Br.; अवनतोत्तरकायम् R.9.6; P.II.2.1. -3 (a) Later-latter, following, subsequent (opp. पूर्व); पूर्वमेघः, उत्तरमेघः, ˚मीमांसा; उत्तरार्धः &c. ˚रामचरितम् later adventures of Rāma U.1.2; पूर्वः उत्तरः former-latter H.1.9; एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम् Ms.2.136. (b) Future; concluding; ˚कालः subsequent time; ˚फलम्; ˚वचनम् a reply. -4 Left (opp. दक्षिण). -5 Superior, chief, excellent; dominant, power- ful. आनयेङ्गुदिपिण्याकं चीरमाहर चोत्तरम् Rām.2.13.2; वाद्यमानेषु तूर्येषु मल्लतारोत्तरेषु च Bhāg.1.42.36. -6 Exceeding, transgressing, beyond; तर्कोत्तराम् Mv.2.6. -7 More, more than (generally as the last member of a comp. with numerals); षडुत्तरा विंशतिः 26; अष्टोत्तरं शतं 18; दशनागबलाः केचित् केचिद्दशगुणोत्तराः Rām.5.43.22. -8 Accompanied or attended with, full of, consisting chiefly of, followed by (at the end of comp.); राज्ञां तु चरितार्थता दुःखोत्तरैव Ś.5; चषकोत्तरा R.7.49; अस्रोत्तर- मीक्षिताम् Ku.5.61; उत्सवोत्तरो मङ्गलविधिः Dk.39,166; K.311; H.1.15; प्रवाल ˚पुष्पशय्ये R.6.5 over spread with; धर्मोत्तरम् 13.7 rich in; 18.7; कम्प ˚ 13.28;17.12; 19.23. -9 To be crossed over. -रः 1 Future time, futurity. -2 N. of Viṣṇu. -3 N. of Śiva. -रा 1 The north; अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा Ku.1.1. -2 A lunar mansion. -3 N. of the daughter of Virāṭa and wife of Abhimanyu. -4 N. of a plant (Mar. पिंपरी). -रम् 1 An answer, reply; प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुमुत्तरम् R.3.47; उत्तरादुत्तरं वाक्यं वदतां संप्रजायते Pt.1.6; a reply is suggested to a reply वचस्तस्य सपदि क्रिया केवलमुत्तरम् Śi. -2 (In law) Defence, a rejoinder. -3 The last part or following member of a compound. -4 (In Mīm.) The fourth member of an अधिकरण q. v. the answer. -5 The upper surface or cover. -6 Conclusion. -7 Remainder, rest, what followed or took place next; शान्तमथवा किमिहोत्तरेण U.3.26. -8 Superiority, excellence. -9 Result, the chief or prevalent result or characteristic. -1 Excess, over and above; see above (उत्तर a. 8). -11 Remainder, difference (in arith.). -12 A rectangular moulding (Mānasāra 13.67.) -13 The next step, further action; उत्तरं चिन्तयामास वानरो मरुतात्मजः Rām.5.13.59. -14 A cover (आच्छादन); सूस्करं सोत्तरबन्धुरेषम् Mb.6.6.9. -रम् ind. 1 Above. -2 Afterwards, after; तत उत्तरम्, इत उत्तरम् &c. शापं तं ते$भिविज्ञाय कृतवन्तः किमुत्तरम् Mb.1.36.1. -Comp. -अगारम् An upper room, garet. -अधर a. higher and lower (fig. also). (-रौ du.) the upper and under lip, the two lips; पुनर्विवक्षुःस्फुरितोत्तराधरः Ku.5.83 (स्फुरण- भूयिष्ठो$धरो यस्य Malli.). -अधिकारः, -रिता, -त्वम् right to property, heirship, inheritance. -अधिकारिन् m. an heir or claimant (subsequent to the death of the original owner). -अपरा north-west. -अभिमुख a. Turned towards the north. -अयनम् (˚यणं. न being changed to ण) 1 the progress of the sun to the north (of the equator); अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् Bg.8.24. cf. भानोर्मकरसंक्रान्तेः षण्मासा उत्तरायणम् । कर्कादेस्तु तथैव स्यात् षण्मासा दक्षिणायनम् ॥ -2 the period or time of the summer solstice. -अरणिः, -णी f. the upper अरणि (which by cutting becomes the प्रमन्थ or churner); दारुपात्राणि सर्वाणि अरणिं चोत्तरारणिम् (दत्त्वा) Rām.6.111.116. -अर्थ a. for the sake of what follows. -अर्धम् 1 the upper part of the body. -2 the northern part. -3 the latter half (opp. पूर्वार्ध). -4 the further end. -अर्ध्य a. being on the northern side. -अहः the following day. -आभासः a false reply, an indirect, evasive, or prevaricating reply. ˚ता, -त्वम् the semblance of a reply without reality. -आशा the northern direction. ˚अधिपतिः, -पतिः the regent of the northern direction, an epithet of Kubera. -आषाढा 1 the 21st lunar mansion consisting of three stars. -2 N. of bread-fruit or Jak tree (Mar. फणस). -आसङ्गः 1 an upper garment; कृतोत्तरासङ्गम् K.43; Śi.2.19; Ku.5.16. -2 contact with the north. -इतर a. other than उत्तर i. e. southern. (-रा) the southern direction. -उत्तर a. [उत्तरस्मादुत्तरः] 1 more and more, higher and higher, further and further. -2 successive, ever increasing; ˚स्नेहेन दृष्टः Pt. 1; Y.2.136. (-रम्) 1 a reply to an answer, reply on reply; अलमुत्तरोत्तरेण Mu.3. -2 conversation, a rejoinder. -3 excess, exceeding quantity or degree. -4 succession, gradation, sequence. -5 descending. (-रम्) ind. higher and higher, in constant continuation, more and more. उत्तरोत्तरमुत्कर्षः K. P.1; उत्तरोत्तरं वर्धते H.1. -उत्तरिन् a. 1 ever-increasing. -2 one following the other. -ओष्ठः the upper lip (उत्तरो-रौ-ष्ठः). Vārt. on P.VI.1.94. ओत्वोष्ठयोस्समासे वा -काण्डम् the seventh book of the Rāmāyaṇa. -कायः the upper part of the body; तं वाहनादवनतोत्तरकायमीषत् R.9.6. -कालः 1 future time. -2 time calculated from one full moon to another. -कुरु (m. pl.) one of the nine divisions of the world, the country of the northern Kurus (said to be a country of eternal beatitude). -कोसलाः (m. pl.) the northern Kosalas; पितुरनन्तरमुत्तरकोसलान् R.9.1. -कोशला the city of Ayodhyā; यदुपतेः क्व गता मथुरा पुरी रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला ॥ Udb. -क्रिया funeral rites, obsequies. -खण्डम् the last section of book. -खण्डनम् refutation. -गीता N. of a section of the sixth book of the Mahābhārata. -ग्रन्थः supplement to a work. -च्छदः a bed-covering, covering (in general); शय्योत्तरच्छदविमर्द- कृशाङ्गरागम् R.5.65,17.21; नागचर्मोत्तरच्छदः Mb. -ज a. born subsequently or afterwards; चतुर्दश प्रथमजः पुनात्युत्तरजश्च षट् Y.1.59. -ज्या the versed sine of an arc (Wilson); the second half of the chord halved by the versed sine (B. and R.). -ज्योतिषाः (m. pl.) the northern Jyotiṣas. -ततिः f. Ectype (lit. subequent proceedings) उत्तरस्यां ततौ तत्प्रकृतित्वात् MS.1.4.25. शबर explains उत्तरस्यां ततौ as विकृतौ), -तन्त्रम् N. of a supplementary section in the medical work of Suśruta. -तापनीयम् N. of the second part of the नृसिंहतापनीयो- पनिषद्. -दायक a. replying, disobedient, pert, impertinent; दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्याश्चोत्तरदायकाः H.2.11.
-दिश् f. the north. ˚ईशः, -पालः 1 Kubera, the regent of the north. -2 the planet बुध. ˚बलिन् 1 the planet Venus. -2 the moon. -देशः the country towards the north. -धेय a. to be done subsequently. -नारायणः the second part of the नारायणसूक्त or पुरुषसूक्त (Rv.1.9.). -पक्षः 1 the northern wing or side. -2 the dark half of a lunar month. -3 the second part of an argument, i. e. a reply, the reason pro. (opp. पूर्वपक्ष); प्रापयन् पवनव्याधेर्गिरमुत्तरपक्षताम् Śi.2.15. -4 a demonstrated truth or conclusion. -5 the minor proposition in a syllogism. -6 (in Mīm.) the fifth member of an Adhikaraṇa, q. v. -पटः 1 an upper garment. -2 a bed-covering (उत्तरच्छदः). -पथः the northern way, way leading to the north; the northern country; P.V.1 77. उत्तरपथेनाहृतं च. -पथिक a. travelling in the northern country. -पदम् 1 the last member of a compound. -2 a word that can be compounded with another. -पदिक, -पदकीय a. relating to, studying, or knowing the last word or term. -पर्वतकम् A variety of hides. Kāu. A.2.11. -पश्चार्धः the northwestern half. -पश्चिम a. northwestern. (-मः) the north-western country. (-मा) [उत्तरस्याः पश्चिमायाश्च दिशोन्तरालम्] the north-west; आलोकयन्नुत्तरपश्चिमेन Mb.12.335.8. -पादः the second division of a legal plaint, that part which relates to the reply or defence; पूर्वपक्षः स्मृतः पादो द्वितीयश्चोत्तरः स्मृतः । क्रियापादस्तृतीयः स्याच्चतुर्थो निर्णयः स्मृतः ॥ -पुरस्तात् ind. north-eastward (with gen.). -पुराणम् N. of a Jaina work. -पुरुषः = उत्तमपुरुषः q. v. -पूर्व a. north-eastern. (-र्वा) the north-east. -प्रच्छदः a cover lid, quilt. -प्रत्युत्तरम् 1 a dispute, debate, a rejoinder, retort. -2 the pleadings in a law-suit. -फ (फा) ल्गुनी the twelfth lunar mansion consisting of two stars (having the figure of a bed). -भागः The second part. -भाद्रपद्, -दा 1 the 26 th lunar mansion consisting of two stars (figured by a couch). -2 N. of a plant (Mar. कडुनिंब). -मन्द्रा a loud but slow manner of singing. ˚मन्द्राद्या a. particular मूर्च्छना in music. -मात्रम् a mere reply. -मीमांसा the later Mīmāmsā, the Vedānta Philosophy, an inquiry into the nature of Brahman or Jñāna Kāṇḍa (distinguished from मीमांसा proper which is usually called पूर्वमीमांसा). -युगम् A particular measure (= 13 Aṅgulas). -रहित a. without a reply. -रामचरितम् -त्रम् N. of a celebrated drama by Bhavabhūti, which describes the later life of Rāma. -रूपम् The second of two combined vowels or consonants. -लक्षणम् the indication of an actual reply. -लोमन् a. having the hair turned upwards. -वयसम्, -स् n. old age, the declining period of life. -वरितः a kind of small syringe. -वल्ली f. N. of the second section of the काठकोपनिषद् when divided into two अध्यायs. -वस्त्रम्, -वासस् n. an upper garment, mantle, cloak; जग्राह तामुत्तरवस्त्रदेशे Mb.3.268. 24. -वादिन् m. 1 a defendant, respondent; (Opp. पूर्ववादिन्.) साक्षिषूभयतः सत्मु साक्षिणः पूर्ववादिनः । पूर्वपक्षे$धरीभूते भवन्त्युत्तरवादिनः ॥ Y.2.17. -2 one whose claims are of later date than another's. -विद् -वेदन or वेदिन् An elephant sensitive to slight stimuli (Mātaṅga L.1.29; 9.39). -वीथिः f. The northern orbit; Bṛi. S. -वेदिः 1 the northern altar made for the sacred fire. -2 N. of a Tīrtha near the कुरुक्षेत्र. -सक्थम् the left thigh. -संझित a. denoted or named in reply (as a witness). (-तः) hearsay-witness. -साक्षिन् m. 1 a witness for the defence. -2 a witness deposing to facts from the reports of others. -साधक a. 1 finishing what remains or follows, assisting at a ceremony. -2 who or what proves a reply. (-कः) an assistant, helper -हनुः Ved. the upper jaw-bone. |
|
| nihnavaḥ | निह्नवः 1 Denial, concealment of knowledge; कार्यः स्वमतिनिह्नवः Māl.1.12; Chandr.5.27. -2 Secrecy, concealment in general; निह्नवे याचितो दद्याद्धनं राज्ञे च तत्समम् Y.2.11,267. -3 A secret. -4 Mistrust; doubt, suspicion. -5 Wickedness. -6 Atonement, expiation; तस्यैष व्यभिचारस्य निह्नवः सम्यगुच्यते Ms.9.21. -7 Contradiction. -8 Obscuring, surpassing. -9 Excuse, exculpation. -Comp. -उत्तरम् an evasive reply. -वादिन् m. a defendant or witness who prevaricates or gives evasive replies. |
|
| mithyā | मिथ्या ind. [मिथ्-क्यप्] 1 Falsely, deceitfully, wrongly, incorrectly; oft. with the force of an adjective; मणौ महानील इति प्रभावादल्पप्रमाणे$पि यथा न मिथ्या R.18.42; यदुवाच न तन्मिथ्या 17.42; मिथ्यैव व्यसनं वदन्ति मृगयामीदृग्विनोदः कुतः Ś.2.5. -2 Invertedly, contrarily. -3 To no purpose, in vain, fruitlessly; मिथ्या कारयते चारैर्घोषणां राक्षसाधिपः Bk.8.44; मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति Bg.18.59. (मिथ्या वद्-वच् to tell a falsehood, lie. मिथ्या कृ 1 to falsify. -2 to contradict. मिथ्या भू to turn out false, be false. मिथ्या ग्रह् to misunderstand, mistake.) At the beginning of comp. मिथ्या may be translated by 'false, untrue, unreal, sham, pretended, feigned' &c. -Comp. -अध्यवसितिः f. a figure of speech, an expression of the impossibility of a thing by making it depend upon an impossible contingency; किंचिन्मिथ्यात्वसिद्ध्यर्थं मिथ्या- र्थान्तरकल्पनम् । मिथ्याध्यवसितिर्वेश्यां वशयेत् खस्रजं वहन् ॥ Kuval. -अपवादः a false charge. -अभिधानम् a false assertion. -अभियोगः a false or groundless charge. -अभिशंसनम् calumny, false accusation. -अभिशापः 1 a false prediction. -2 a false or unjust claim. -आचार a. 1 acting falsely. -2 hypocritical. (-रः) 1 wrong treatment (in medic.). -2 wrong or improper conduct. -3 a rogue, hypocrite; इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते Bg.3.6. -आहारः wrong diet. -उत्तरम् a false or prevaricating reply. -उपचारः 1 pretended kindness or service; मिथ्योपचारैश्च वशीकृतानां किमर्थिनां वञ्चयितव्यमस्ति H. -2 (in medic.) a wrong treatment of a malady. -कर्मन् n. a false act. -कारुणिक a. pretending to be kind; मिथ्याकारुणिको$सि निर्घृणतरस्त्वत्तः कुतो$न्यः पुमान् Pt. 5.14. -क्रोपः, -क्रोधः feigned anger. -क्रयः a false price. -ग्रहः useless obstinacy or persistence. -ग्रहः, ग्रहणम् misconception, misunderstanding. -चतुर्विधम् four types of lying; मिथ्यैतन्नाभिजानामि तदा तत्र न संनिधिः । अजातश्चास्मि तत्काटे इति मिथ्याचतुर्विधम् ॥ -चर्या hypocrisy. -जल्पितम् a false report or speech. -ज्ञानम् a mistake, error, misapprehension. -दर्शनम् heresy. -दृष्टिः f. heresy, holding heretic or atheistic doctrines. -निरसनम् denial by oath. -पण्डित a. educated or learned only in appearance. -पुरुषः a man only in appearance. -प्रतिज्ञ a. false to one's promise, perfidious. -प्रत्ययः an erroneous perception; यो हि जनित्वा प्रध्वंसते नैतदेवमिति स मिथ्याप्रत्ययः ŚB. on MS.1.1.2. -फलम् an imaginary advantage. -मतिः f. delusion, mistake, errror. -योगः wrong use or application. -लिङ्गधर a. being anything only in appearance. -वचनम्, -वाक्यम्, -वादः an untrue speech, a falsehood, lie. -वाक्, -वादिन् a. lying, false, untruthful; मिथ्यावादिनि दूति ...... K. P. -वार्ता a false report. -व्यापारः meddling with another's affairs. -वृत्त a. of vicious conduct; उद्योगं तव संप्रेक्ष्य मिध्यावृत्तं च रावणम् Rām.6.17.66. -साक्षिन् m. a false witness. |
|
| vakra | वक्र a. 1 Crooked (fig. also), bent, curved, winding, tortuous; वक्रः पन्था यदपि भवतः प्रस्थितस्योत्तराशाम् Me. 27; Ku.3.29. -2 Roundabout, indirect, evasive, circuitous, equivocal, ambiguous (as a speech); किमेतैर्वक्रभणितैः Ratn.2; वक्रवाक्यरचनारमणीयः ...... सुभ्रुवां प्रववृते परिहासः Śi.1.12; see वक्रोक्ति also. -3 Curled, curling, crisped (as hair). -4 Retrograde (as motion). -5 Dishonest, fraudulent, crooked in disposition. -6 Cruel, malignant (as a planet); वक्राः स्युः पञ्चषष्ठे$र्के अतिवक्रा नगाष्टगे । नवमे दशमे चैव जायते सहजा गतिः ॥ Jyotistattvam. -7 Prosodially long. -क्रः 1 The planet Mars. -2 The planet Saturn. -3 N. of Śiva. -4 N. of the demon Tripura. -5 A nose. -क्रम् 1 The bend or arm of a river. -2 Retrograde motion (of a planet). -3 A form of fracture. -Comp. -अङ्गम् a crooked limb. (-ङ्गः) 1 a goose. -2 the ruddy goose. -3 a snake. -आख्यम् tin. -इतर a. straight. -उक्तिः f. a figure of speech consisting in the use of evasive speech or reply, either by means of a pun, or by an affected change of tone; Mammaṭa thus defines it :-- यदुक्तमन्यथा वाक्यमन्यथा- न्येन योज्यते । श्लेषेण काक्वा वा ज्ञेया सा वक्रोक्तिस्तथा द्विधा K. P.9; for example see the opening stanza in Mu. (धन्या केयं स्थिता ते &c.). -2 equivocation, insinuation, inuendo; सुबन्धुर्बाणभट्टश्च कविराज इति त्रयः । वक्रोक्तिमार्गनिपुणाश्चतुर्थो विद्यते न वा ॥. -3 sarcasm. -कण्टः the jujube tree. -कण्टकः the Khadira tree. -कीलः a curved iron for striking an elephant. -खड्गः, -खड्गकः a sabre, scimitar.
-ग, -गत a. having a retrograde motion (as a planet). -गति, -गामिन् a. 1 winding, meandering. -2 fraudulent, dishonest. (-तिः f.) a crooked or tortuous motion, winding gait. -गुल्फः, -ग्रीवः a camel. -चञ्चुः a parrot. -तालम्, -ताली a particular wind-instrument. -तुण्डः 1 an epithet of Gaṇeśa. -2 a parrot. -दंष्ट्रः a boar. -दृश् a. looking obliquely, squinting. -दृष्टि a. 1 squint-eyed, squinting. -2 having a malignant or evil look. -3 envious. (-f.) squint, an oblique look. -घी a. dishonest, deceitful. -नक्रः 1 a parrot. -2 a low man. -नासिकः an owl. -पदम् a cloth marked with various patterns. -पुच्छः, -पुच्छिकः a dog. -पुष्पः the Palāśa tree. -प्लुत a. leaping in curves. -बालधिः, -लाङ्गूलः a dog. -भणितम् prevarication, evasion. -भावः 1 crookedness. -2 deceit. -रेखा a curved line. -वक्त्रः a hog. -संस्थ a. placed transversely. |
|
| vāc | वाच् f. [वच्-क्विप् दीर्घो$संप्रसारणं च Uṇ.2.67] 1 A word, sound, an expression (opp. अर्थ); वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये R.1.1. -2 Words, talk, language, speech; वाचि पुण्यापुण्यहेतवः Māl.4; लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते । ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थो$नुधावति U.1.1; विनिश्चितार्थामिति वाचमाददे Ki.1.3 'spoke these words', 'spoke as follows'; R.1.49; Śi.2.13,23; Ku.2.3. -3 A voice, sound; अशरीरिणी वागुदचरत् U.2; मनुष्यवाचा R.2.33. -4 An assertion, a statement. -5 An assurance, a promise. -6 A phrase, proverb, saying. -7 N. of Sarasvatī, the goddess of speech. -Comp. -अपहारकः (वागपहारकः) 1 a 'stealer of speech', a reader of prohibited texts; Ms.11.51. -2 a liar (मिथ्यावादी). -अपेत (वागपेत) a. dumb. -अर्थः (वागर्थः) a word and its meaning; वागर्थाविव संपृक्तौ R.1.1; see above. -असिः cutting speech (cutting like a sword); स्फुरन्नसाधोर्विवृणोति वागसिः Ki.14.12. -आडम्बरः, (-वागाडम्बरः) verbosity, bombast. -आत्मन् a. (वागात्मन्) consisting of words; ऋषे प्रबुद्धो$सि वागात्मनि ब्रह्मणि U.2. -ईशः (वागीशः) 1 an orator, an eloquent man. -2 an epithet of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; वागीशाद्याः सुमनसः Nyāyamāla. -3 an epithet of Brahman; वागीशं (धातारं) वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे Ku.2.3. -4 the lunar mansion called Puṣya. (-शा) N. of Sarasvatī. -ईश्वरः (वागीश्वरः) 1 an orator, eloquent man. -2 an epithet of Brahman. (-री) Sarasvatī, the goddess of speech. -उत्तरम् (वागु- त्तरम्) end of speech. -ऋषभः, (वागृषभः) 'eminent in speech', an eloquent or learned man. -कलहः- (वाक्कलहः) a quarrel, strife. -कीरः (वाक्कीरः) a wife's brother. -केलिः, -ली (वाक्केलिः -ली) witty conversation. -गुदः (वाग्गुदः) a kind of bird; Ms.12.64. -गुणः (वाग्गुणः) a merit or excellence of speech; (35 such merits are enumerated by Hemachandra). -गुम्फः (pl.) artificial language. -गुलिः, -गुलिकः (वाग्गुलिः &c.) the betel-bearer of a king &c.; cf. ताम्बूलकरङ्कवाहिन्. -चपल a. (-वाक्चपल) chattering, frivolous or inconsiderate in talk. -चापल्यम् (वाक्चापल्यम्) idle or frivolous talk, chattering, gossiping. -छलम् (वाक्छलम्) 'dishonesty in words', an evasive reply, a prevarication; एतावदेवास्ति मे वाक्छलम् Mu.2; केनेदममृतं मे वाक्छलाद् वृष्टम् K.33. -जालम् (वाग्जालम्) bombast, empty talk; अनिर्लोडितकार्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा Śi.2.27. -जीवमः (वाग्जीवनः) a buffon; Kau. A.2.1. -डम्बरः (वाग्ड- म्बरः) 1 bombast. -2 eloquent language. -दण्डः (वाग्दण्डः) 1 reproachful words, reprimand, reproof. -2 restraint of speech, control over words; cf. त्रिदण्ड Ms.12.1. -दत्त (वाग्दत्त) a. promised, affianced, betrothed. (-त्ता) an affianced or betrothed virgin; Kull. on Ms.5.72. -दरिद्र (वाग्दरिद्र) a. 'poor in words', i. e. speaking little. -दलम् (वाग्दलम्) a lip. -दानम् (वाग्दानम्) betrothal; Ms.5.72 (Kull.). -दुष्ट a. (वाग्दुष्ट) 1 abusive, scurrilous, using abusive words; Ms.8.345. -2 using ungrammatical language. (-ष्टः) 1 a defamer. -2 a Brāhmaṇa not invested with the sacred thread at the proper time of his life. -देवता, -देवी (वाग्देवता, वाग्देवी) Sarasvatī, the goddess of speech; वाग्देवतायाः सांमुख्यमाधत्ते S. D.1. ˚कुलम् science, learning. -दोषः (वाग्दोषः) 1 the utterance of a (disagreeable) sound; द्वीपिचर्मपरिच्छन्नो वाग्दोषाद् गर्दभो हतः H. B. -2 abuse, defamation. -3 an ungrammatical speech. -निबन्धन (वाग्निबन्धन) a. depending on words. -निमि- त्तम् (वाङ्निमित्तम्) Prognostications; तच्चाकर्ण्य वाङ्- निमित्तज्ञः पितरि सुतरां जीविताशां शिथिलीचकार Hch. V. -निश्चयः (वाङ्निश्चयः) affiance by word of month, marriage contract. -निष्ठा (वाङ्निष्ठा) faithfulness (to one's word or promise). -पटु a. (वाक्पटु) skilful in speech, eloquent. -पति a. (वाक्पति) eloquent; oratorical.
(-तिः) 1 N. of Bṛihaspati (in this sense वाचसांपतिः is also used). -2 the constellation Puṣya. -पथः(वाक्पथः) 1 a moment fit for speech. -2 the range of speech. -पाटवम् (वाक्पाटवम्) eloquence. -पारीणः (वाक्पा- रीणः) beyond the range of speech; वाक्पारीणरुचिः स चेन्मुखमयं पद्मः प्रिये तावकम् N.22.14. -पारुष्यम् (वाक्पारु- ष्यम्) 1 severity of language. -2 violence in words, abusive or scurrilous language, defamation; एवं दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः Ms.8.278. -प्रचोदनम् (वाक्प्रचो- दनम्) an order expressed in words. -प्रतोदः (वाक्प्र- तोदः) 'the goad of words', goading or taunting language. -प्रलापः (वाक्प्रलापः) eloquence. -बन्धनम् (वाग्बन्धनम्) stopping the speech, silencing; व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमपलव्याजेन वाग्बन्धनम् Amaru.16. -भट (वाग्भटः) N. of a writer on medicine. -मनस n. (the duel -वाङ्मनसी in Vedic language) speech and mind; अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः Śiva-mahimna 2. -मात्रम् (वाङ्मात्रम्) mere words. -मुखम् (वाङ्मुखम्) the beginning or introduction of a speech, an exordium, a preface. -यत a. (-वाग्यत) one who has controlled or curbed his speech, silent. -यमः (वाग्यमः) one who has controlled his speech, a sage. -यामः (वाग्यामः) a dumb man. -युद्धम् (वाग्युद्धम्) a war of words, (hot) debate or discussion, controversy. -रोधः (वाग्रोधः) stopping the speech, silencing. -वज्रः (वाग्वज्रः) 1 adamantine words; अहह दारुणो वाग्वज्रः U.1. -2 harsh or severe language. -विद् a. (वाग्विद्) eloquent. -विदग्ध a. (वाग्विदग्ध) skilled in speech. (-ग्धा) a sweet-speaking or fascinating woman. -विनिःसृत a. (वाग्विनिःसृत) put forth by speech; वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्वि- निःसृताः । तां तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ॥ Ms.4.256. -विभवः (वाग्विभवः) stock or provision of words, power of description, command of language; नास्ति मे वाग्विभवः प्रशंसितुम् V.3; रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवो$पि सन् R.1.9; Māl.1.26. -विलासः (वाग्विलासः) graceful or elegant speech. -विलासिन् m. (वाग्विलासिन्) pigeon, dove. -विस्तरः (वाग्विस्तरः) prolixity. -वीरः (वाग्वीरः) master of speech. -व्ययः (वाग्व्ययः) waste of breath. -व्यवहारः (वाग्व्यवहारः) verbal or oral discussion; प्रयोगप्रधानं हि नाट्यशास्त्रं किमत्र वाग्व्यवहारेण M.1. -व्यापारः (वाग्व्यापारः) 1 the manner of speaking. -2 the style or habit of speaking. -3 customary phraseology or mode of talking. -शलाका (वाक्शलाका) injurious speech. -शल्यम्(वाक्शल्यम्) = वाक्शलाका. -शस्त्रम् (वाक्शस्त्रम्) a curse; वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन् द्विजः Ms.11.33. -संतक्षणम् sarcastic remarks; असारस्य वाक्संतक्षणैः ... अपवाहनम् Dk.2.2. -संयमः (वाक्संयमः), -संवरः (वाक्संवरः) restraint or control of speech. -संगः (वाक्संगः) 1 impeded or slow speech. -2 paralysis of speech. -सारः (वाक्सारः) eloquence. -सिद्धम् (वाक्सिद्धम्) supernatural perfection of speech. -स्तम्भः (वाक्स्तम्भः) paralysis of speech. |
|
| hīna | हीन p. p. [हा-क्त तस्य नः ईत्वम्] 1 Left, abandoned, forsaken &c.; यो वैश्यः स्याद् बहुपशुर्हीनक्रतुरसोमपः । कुटुम्बात् तस्य तद् द्रव्यमाहरेद्यज्ञसिद्धये ॥ Ms.11.12. -2 Destitute or deprived of, bereft of, without; (with instr. or in comp.); तया (संतत्या) हीनं विधातर्मां कथं पश्यन्न दूयसे R.1.7; गुणैर्हीना न शोभन्ते निर्गन्धा इव किंशुकाः Subhāṣ.; so द्रव्य˚, मति˚, उत्साह˚ &c.; अन्नहीनो देहद्राष्ट्रं मन्त्रहीनस्तु ऋत्विजः । दीक्षितं दक्षिणाहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः Ms.11.4 (v. l.) -3 Excluded, shut out from (with abl.). -4 Decayed, wasted. -5 Deficient, defective; हीनातिरिक्तगात्रो वा तमप्यपनयेत्ततः Ms.3.242. -6 Subtracted. -7 Less, lower; हीनान्नवस्त्रवेषः स्यात् सर्वदा गुरु- संनिधौ Ms.2.194; हीना हीनान् प्रसूयन्ते 1.31. -8 Low, base, mean, vile. -9 Defeated (in a low-suit). -1 Lost, strayed from (a caravan). -नः 1 A defective witness. -2 A faulty respondent; (Nārada enumarates five kinds:-- अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्थायी निरुत्तरः । आहूतप्रपलायी च हीनः पञ्चविधः स्मृतः ॥). -3 Substraction. -ना A female mouse; cf. दीना. -नम् Deficiency, want. -Comp. -अङ्ग a. deficient in a limb, crippled, maimed, defective; हीनाङ्गी वाधिकाङ्गी वा या भवेत् कन्यका नृणाम् । भर्तुः स्यात् सा विनाशाय स्वशीलनिधनाय च ॥ Pt.5.95; Ms.4.141; Y. 1.222. (-गी) a small ant. -कर्मन्, -क्रिय a. neglecting the customary religious rites; Ms.3.7. -कुल, -ज a. baseborn, of low family. -क्रतु a. one who neglects his sacrifice; Ms.11.12. -जाति a. 1 of a low caste. -2 excommunicated, outcaste, degraded; हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्बहन्तो द्विजातयः । कुलान्येव नयन्त्याशु संसतानानि शूद्रताम् ॥ Ms.3.15. -पक्ष a. unprotected. -प्रतिज्ञा a. faithless. -यानम् N. of the earliest systems of Buddhist doctrine. -योनिः f. low birth or origin. -रोमन् a. bald. -वर्ण a. 1 of low caste. -2 of inferior rank. -वादः a defective statement, contradictory evidence, prevarication. -वादिन् a. 1 making a defective statement. -2 prevaricating. -3 dumb, speechless. -4 cast in law, defeated. -सख्यम् associating with low persons. -सामन्तः a deposed king; Śukra.1.189. -सन्धिः an agreement made by an inferior king. -सेवा attendance on base persons. |
Feedback
icon to enable a popup keybord and you can toggle between देवनागरी and IAST characters. If you want a system software for typing easily in देवनागरी or IAST you can download our software called SanskritWriter