ātman आत्मन्
Definition: आत्मन् m. [अत्-मनिण् Uṇ 4.152 said to be from अन् to breathe also] 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्मवर्ष्म च' इत्यमरः 1 The soul, the individual soul, the breath, the principle of life and sensation; किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् H.1; आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु Kaṭh.3.3. (In आत्मा नदी संयमपुण्यतीर्था H.4.87 आत्मन् is compared to a river). -2 Self, oneself; in this sense mostly used reflexively for all three persons and in the singular number, masculine gender, whatever be the gender or number of the noun to which it refers; अनया चिन्तयात्मापि मे न प्रतिभाति Ratn.1; आश्रमदर्श- नेन आत्मानं पुनीमहे Ś.1; गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः R.1.6,4.35,14.57; Ku.6.2; देवी... प्राप्तप्रसवमात्मानं गङ्गादेव्यां विमुञ्चति U.7.2; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानमात्मना Mb.; K.17; sometimes used in pl. also; आत्मनः स्तुवन्ति Śi.17.19; Māl.8. -3 Supreme deity and soul of the universe, Supreme Soul, Brahman; तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशः संभूतः T. Up.2.1.1; Ms.1.15,12.24. -4 Essence, nature; काव्यस्यात्मा ध्वनिः S. D., see आत्मक below. -5 Character, peculiarity; आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति Rv.1. 97.11. -6 The natural temperament or disposition; Bhāg.11.22.2. -7 The person or whole body (considered as one and opposed to the separate members of it); स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना R.1.14; योस्या- त्मनः कारयिता Ms.12.12; Ki.9.66. -8 Mind, intellect; मन्दात्मन्, नष्टात्मन्, महात्मन् &c. अथ रामः प्रसन्नात्मा श्रुत्वा वायु- सुतस्य ह Rām.6.18.1. -9 The understanding; cf. आत्म- संपन्न, आत्मवत् &c. -1 Thinking faculty, the faculty of thought and reason. -11 Spirit, vitality, courage; त्यक्त्वा$$त्मानमथाब्रवीत् Mb.12.18.6. -12 Form, image; आत्मानमाधाय Ku.3.24 assuming his own form; 2.61; संरोपिते$प्यात्मनि Ś.6.24 myself being implanted in her. -13 A son; 'आत्मा वै पुत्रनामासि' इति श्रुतेः । तस्यात्मा शितिकण्ठस्य Śi.2.61. -14 Care, efforts, pain. -15 The sun. -16 Fire. -17 Wind, air. -18 Mental quality; बाहुश्रुत्यं तपस्त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा । भावशुद्धिर्दया सत्यं संयमश्चात्मसंपदः ॥ Mb.12.167.5. आत्मन् is used as the last member of comp. in the sense of 'made or consisting of'; see आत्मक. The form त्मन् is also found to be used; कृतार्थं मन्यते त्मानं Mb. [cf. Gr. atmos, aitmen] -Comp. -अधीन a. 1 dependent on oneself, independent. -2 sentient, existing. (-नः) 1 a son. -2 a wife's brother. -3 thejester or विदूषक (in dramatic literature). -अनुरूप a. worthy of oneself; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः Ku. 1.18; R.1.33. -अनुगमनम् peronal attendance; शश्वदा- त्मानुगमनेन गाम् R.1.88. -अपहारः concealing oneself; कथं वा आत्मापहारं करोमि Ś.1. -अपहारकः one who pretends to belong to a higher class than his own, an impostor, a pretender; यो$न्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते । स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः ॥ Ms.4.255. -आदिष्ट a. self-counselled. (-ष्टः) a treaty dictated by the party wishing it himself; स्वसैन्येन तु संघानमात्मादिष्ट उदाहृतः H.4.121. -आनन्द a. Rejoicing in the soul or Supreme Spirit; आत्ममिथुनः आत्मानन्दः Ch. Up.7.25.2. -आराम a. 1 striving to get knowledge; (as an ascetic or योगिन्), seeking spiritual knowledge; आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समाधौ Ve.1.23. -2 selfpleased, delighted in self; आत्मारामः फलाशी. see आत्मानन्द Bh.3.93; cf. Bg.5.24. -आशिन् m. a fish supposed to feed on its young, or on the weakest of its species; cf. मत्स्या इव जना नित्यं भक्षयन्ति परस्परम् Rām. -आश्रय a. 1 dependent on oneself or on his own mind. -2 About or relating to oneself; कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे R.14.36. (-यः) 1 self dependence. -2 innate idea, abstract knowledge independent of the thing to be known. -ईश्वर a. Self-possessed, master of self; आत्मेश्वराणां न हि जातु विघ्नाः समाधिभेदप्रभवो भवन्ति Ku.3.4. -उदयः self-exaltation or elevation; आत्मोदयः परज्यानिर्द्वयं नीतिरितीयति Śi.2.3 -उद्भव a. born or produced from oneself. (-वः) 1 a son; आत्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य R.18.12. -2 Cupid. -3 sorrow, pain. (-वा) 1 daughter. -2 intellect. -3 Name of a plant (माषपर्णी; Mar. रानउडीद). -उपजीविन् m. 1 one who lives by his own labour; Ms.7.138. -2 a day-labourer. -3 one who lives by his wife (Kull. on Ms.8.362). -4 an actor, public performer. -उपनिषद् f. Name of an उपनिषद् which treats of the Supreme Spirit. -उपम a. like oneself. (-मः) a son. -औपम्यम् Likeness to self. आत्मौपम्येन सर्वत्र Bg.6.32. -कर्मन् One's own duty; आत्मौपकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः R. -काम a. 1 loving oneself, possessed of self-conceit, proud; आत्मकामा सदा चण्डी Rām.2.7.1. -2 loving Brahman or the Supreme Spirit only; भगवन् वयमात्मकामाः Maitr. Up.7.1. -कार्यम् one's own business, private affair. -कृत a. 1 self-executed, done by oneself; पौरा ह्यात्मकृताद्दुःखाद्विप्रमोच्या नृपात्मजैः Rām.2.46.23. -2 done against one's own self; Vāj.8.13. -गत a. produced in one's mind; ˚तो मनोरथः Ś.1. (-तम्) ind. aside (to oneself) being considered to be spoken privately (opp. प्रकाशम् aloud); frequently used as a stage-direction in dramas; it is the same as स्वगतम् which is thus defined; अश्राव्यं खलु यद्वस्तु तदिह स्वगतं मतम् S. D.6. -गतिः f. 1 course of the soul's existence. -2 one's own course; Bhāg.5.17.3. ˚गत्या by one's own act. -गुप्ता The plant Mucuna Pruritus Hook (Mar. कुयली). -गुप्तिः f. a cave, the hiding place of an animal, lair. -ग्राहिन् a. selfish, greedy. -घातः 1 suicide. -2 heresy. -घातकः, -घातिन् 1 a suicide, a self-destroyer; K.174; व्यापादयेद् वृथात्मानं स्वयं यो$गन्युदका- दिभिः । अवैधेनैव मार्गेण आत्मघाती स उच्यते ॥ -2 a heretic. -घोषः 1 a cock (calling out to himself). -2 a crow. -3 One who flatters himself. cf. आत्मघोषो वायसे स्यादात्म- स्तुतिपरे$पि च Nm. -जः, -जन्मन् m. -जातः, -प्रभवः, -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; यः स वासवनिर्जेता रावणस्यात्म- संभवः Rām.6.86.33; हतान्निहन्मेह नरर्षभेण वयं सुरेशात्मसमु- द्भवेन Mb.7.118.2; तमात्मजन्मानमजं चकार R.5.36; तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः R.1.33; Māl.1; Ku.6.28. -2 Cupid; ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति Rām.4.1.34. -3 a descendant; मृगयां विरन्काश्चिद्विजने जनकात्मजः Mb.12.39.1. -जा 1 a daughter; वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः R.13.78; cf. नगात्मजा &c. -2 the reasoning faculty, understanding. -जयः 1 one's own victory. -2 victory over oneself, self-denial or abnegation. -ज्योतिस् n. The light of the soul or Supreme Spirit (चैतन्य); कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः Bhāg. 12.11.1. -ज्ञः, -विद् m. a sage, one who knows himself; तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः Muṇḍ.3.1.1. -ज्ञानम् 1 self-knowledge. -2 spiritual knowledge, knowledge of the soul or the Supreme Spirit; सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम् Ms.12.85,92. -3 true wisdom. -तत्त्वम् 1 the true nature of the soul or the supreme spirit; यदात्म- तत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं प्रपश्येत Śvet.2.15. -2 the highest thing. ˚ज्ञः a sage versed in the Vedānta doctrines. -तृप्त a. Self-satisfied; आत्मतृप्तश्च मानवः Bg.3.17. -तुष्टि a. self-satisfied. (-ष्टिः f.) self-satisfaction. -त्यागः 1 self-sacrifice. -2 suicide. -त्यागिन् m. a. 1 suicide; आत्मत्यागिन्यो नाशौचोदकभाजनाः Y.3.6. -2 a heretic, an unbeliever. -त्राणम् 1 self-preservation. -2 a body-guard; Rām.5. -दर्शः a mirror; प्रसादमात्मीयमिवात्म- दर्शः R.7.68. -दर्शनम् 1 seeing oneself. -2 spiritual knowledge, true wisdom; सर्वभूतात्मदर्शनम् Y.3.157; cf. Ms.12.91. see आत्मयाजिन. -दा a. Ved. granting one's existence or life; य आत्मदा बलदा यस्य विश्व Rv.1.121.2. -दानम् self-sacrifice, resigning oneself. -दूषि a. Ved. corrupting the soul; self-destroying; Av.16.1.3. -देवता a tutelary deity. -द्रोहिन् a. 1 self-tormenting, fretful. -2 suicide. -नित्य a. being constantly in the heart, greatly endeared to oneself. -निन्दा self-reproach. -निवेदनम् offering oneself (as a living sacrifice to the deity). -निष्ठ a. one who constantly seeks for spiritual knowledge. -पराजित a. one who has lost himself (Ved.) Av.5.18.2. -पुराणम् Name of a work elucidating the Upaniṣads (consisting of 18 chapters). -प्रत्ययिक a. knowing from one's experience; आत्मप्रत्ययिकं शास्त्रमिदम् Mb.12.246.13. -प्रबोधः 1 cognition of the soul; self-consciousness. -2 title of an उपनिषद्. -प्रभ a. self-illuminated. -प्रवादः 1 conversation about the Supreme Spirit. -2 Name of the seventh of the fourteen Pūrvas of the Jainas. -प्रशंसा self-praise. -बन्धुः, -बान्धवः 1 one's own kinsman; आत्ममातुः स्वसुः पुत्रा आत्मपितुः स्वसुः सुताः । आत्ममातुलपुत्राश्च विज्ञेया ह्यात्मबान्धवाः Śabdak. i. e.mother's sister's son, father's sister's son, and mother's brother's son. -2 the soul, the self. -बोधः 1 spiritual knowledge. -2 knowledge of self. -3 Name of a work of Śaṅkarāchārya. -भावः 1 existence of the soul; संयोग एषां न तु आत्मभावात् Śvet.1.2. -2 the self proper, peculiar nature. -3 the body. -भू a. self-born, self-existent. (-भूः) वचस्यवसिते तस्मिन् ससर्ज गिरमात्मभूः Ku.2.53,3.16,5.81. -योनिः 1 Name of Brahmā; -2 Name of Viṣṇu. -3 Name of Śiva; Ś.7.35. -4 Cupid, god of love. -5 a son. (-भूः f.) 1 a daughter. -2 talent, understanding. -भूत a. 1 self-produced; peculiar, belonging to. -2 attached, devoted, faithful; तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः Ms.7.217 (Kull. = आत्मतुल्य). (-तः) 1 a son. -2 Cupid. (-ता) 1 a daughter. -2 talent. -भूयम् 1 peculiarity, own nature. -2 Brahman. -मात्रा a portion of the Supreme Spirit. -मानिन् a. self-respecting, respectable. -2 arrogant, proud; विवेकशून्यः प्रभुरात्ममानी, महाननर्थः सुहृदां बतायम् Bk.12.83. -मूर्तिः 1 a brother; भ्राता स्वमूर्तिरात्मनः -2 soul, Supreme Spirit. -मूल a. self-luminous, shining (God); स आत्ममूलो$वतु मां परात्परः Bhāg.8.3.4. -मूलि n. the universe. -मूली Name of a plant (दूरालभा; Mar. धमासा). -याजिन् 1 sacrificing for oneself or himself. m. a learned man who studies his own nature and that of the soul (of others) to secure eternal felicity, one who looks upon all beings as self; सर्व- भूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यम- धिगच्छति ॥ Ms.12.91. -योनिः = ˚भू m. a. v. ददर्श चक्रीकृतचारुचापं प्रहर्तुमभ्युद्यतमात्मयोनिम् Ku.3.7. -रक्षा 1 Name of a plant (इन्द्रवारुणीवृक्ष). -2 self protection. -लाभः birth, production, origin; यैरात्मलाभस्त्वया लब्धः Mu.3.1, 5.23; Ki.3.32,17.19,18.34; K.239. -लोमन् 1 the hair of the body. -2 the beard. -वञ्चक a. self-deceiver. -वञ्चना self-delusion; self-deception. -वधः, -वध्या, -हत्या suicide. -वर्ग्य a. of one's party or class; उद्बाहुना जुहुविरे मुहुरात्मवर्ग्याः Śi.5.15. -वश a. depending on one's own will; यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् । यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः ॥ Ms.4.159, सर्वमात्मवशं सुखम् 16. (-शः) 1 self-control, self-government. -2 one's control, subjection; ˚शं नी, ˚वशीकृ to reduce to subjection, win over. -वश्य a. having control over self, self-possessed, self-restrained; आत्मवश्यैर्विधेयात्मा Bg.2.64. -विक्रयः sale of oneself or one's own liberty; Ms.11.59. -विद् m. 1 a wise man, sage; as in तरति शोकमात्मवित्; सो$हं भगवो मन्त्रविदेवास्मि नात्मविच्छ्रुतह्येव Ch. Up.7.1.3. -2 knowing one's own self (family &c.); य इहात्मविदो विपक्षमध्ये Śi.2.116. -3 Name of Śiva. -विद्या knowledge of the soul, spiritual knowledge; आन्वीक्षिकीं चात्मविद्याम् Ms.7.43. -विवृद्धिः, -वृद्धिः f. self-exaltation. -वीर a. 1 mighty, powerful, strong. -2 appropriate, suitable, good for oneself (as diet &c.). -3 existent, sentient. (-रः) 1 a son. -2 wife's brother. -3 a jester (in dramas); आत्मवीरः प्राणवति श्यालके च विदूषके. -वृत्तम्, -वृत्तान्तः account of one's own self, autobiography. -वृत्ति a. dwelling in Atman or soul. (-त्तिः f.) 1 state of the heart; किमेभिराशोपहतात्मवृत्तिभिः Ku.5.76. -2 action as regards oneself, one's own state or circumstance; विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ R.2.33. -3 practising one's own duties or occupation. -शक्तिः f. one's own power or ability, inherent power or effort; दैवं निहत्य कुरु पौरुषमात्मशक्त्या Pt.1.361 to the best of one's power. -2 illusion. -शल्या Name of a plant (शतावरी). -शुद्धिः f. self-purification; Ms.11.164; योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्वा$त्मशुद्धये Bg.5.11. -श्लाघा, -स्तुतिः f. self-praise, boasting, bragging. -संयमः self-restraint; आत्मसंयमयो- गाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते Bg.4.27. -संस्थ a. Based upon or connected with the person; आत्मसंस्थं मनःकृत्वा Bg.6.25. -सतत्त्वम् See आत्मतत्त्वम्; आत्मसतत्त्वं विगणयतः Bhāg.5.13.24. -सद् a. Ved. dwelling in oneself; आत्मसदौ स्तं मा मा हिंसिष्टम् Av.5.9.8. -संतुष्ट a. self-sufficient. -सनि a. Ved. granting the breath of life. -सम a. worthy of oneself, equal to oneself; कार्ये गुरुण्यात्मसमं नियोक्ष्ये Ku.3.13. -संदेहः 1 internal or personal doubt. -2 risk of life, personal risk. -संभवः, -समुद्भवः 1 a son; चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम् R.3.21,11.57,17.8. -2 Cupid, god of love. -3 epithet of Brahmā, Viṣṇu, or Śiva. -4 the Supreme Being (परमात्मन्). (-वा) 1 a daughter. -2 understanding, intellect. -संपन्न a. 1 self-possessed; Pt.1.49. -2 talented, intelligent; तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव R.18.18. -संभावना self-conceit; K. -सिद्धिः f. self-aggrandizement, attainment of object or purpose; आगच्छदात्मसिद्ध्यर्थं गोकर्णस्याश्रमं शुभम् Rām.7.9.47. -सुख a. self-delighted. (-खम्) the highest bliss. -स्थ a. At one's own disposal (स्वाधीन); तावदेव मया सार्धमात्मस्थं कुरु शासनम् Rām.2.21.8. -हन् a. 1 one who kills his own soul (neglects its welfare &c.); ये के चात्महनो जनाः Śvet.3. -2 a suicide, self-destroyer. -3 a heretic, unbeliever. -4 a priest in a temple, a servant or attendant upon an idol. -हननम्, -हत्या suicide. -हित a. beneficial to oneself. (-तम्) one's own good or welfare.
|
|
Dictionary: Apte
Literary Sources:
Synonyms:
Wikipedia: |